آگاهی از چگونگی اداره‌ی مالیات در گذشته به‌ما کمک می‌کند ریشه‌های ساختار فعلی مالیاتی، نقاط ضعف تاریخی و مسیر اصلاحات آینده را بفهمیم. در ایران، نظام مالیاتی از سازوکارهای سنتی و محلیِ قرون گذشته شکل گرفت و با انقلاب مشروطیت، پروژهٔ مدرن‌سازی آغاز شد؛ این سیر تا دوران پهلوی و اصلاحات نیمهٔ قرن بیستم ادامه یافت و نشان‌دهندهٔ تنش همیشگی بین تمرکزِ دولتی و مقاومت محلی در برابر مالیات است.

صرافی فلامک معامالت بی واسطه، هزینه کمتر، سرعت بیشتر

دورهٔ قاجار: مالیات‌های سنتی، خراج و ساختار غیرمتمرکز

در دوران قاجار پایهٔ نظام مالیاتی بر مالیات‌های زمین‌محور و محلی (مانند خراج و عُشر) و مجموعه‌ای از حق‌الپرداخت‌ها و امتیازات منطقه‌ای بود. دولت مرکزی قدرت جمع‌آوری مؤثر مالیات را نداشت و نمایندگان محلی، صاحب‌منصبان و شرکت‌های امتیازی نقش تعیین‌کننده‌ای در دریافت وجوه داشتند؛ نتیجه، نظامی پراکنده، غیرشفاف و وابسته به روابط محلی بود.

انقلاب مشروطیت و شکل‌گیری نهادی مالیات نوین

انقلاب مشروطیت (۱۹۰۶–۱۹۱۱) گامی مهم در جهت بنیان‌گذاری ابزارهای مدرن مالی و نظارت پارلمانی بر درآمدها بود. تشکیل مجلس و تلاش برای تدوین قوانین مالیاتی و ایجاد وزارتخانه‌ها، مقدمات قانون‌گذاری و دستگاه اداری را برای دریافت مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم فراهم کرد؛ هرچند در عمل، پیاده‌سازی کامل این قوانین به‌دلیل مقاومت محلی و محدودیت‌های اداری زمان‌بر بود.

دولت پهلوی: تمرکز، متمرکزسازی و مدرن‌سازی اداری

زیر سلطنت رضا‌شاه و سپس محمدرضا پهلوی، دولت تلاش کرد سیستم مالیاتی را متمرکز و نهادهای مالی را تقویت کند. ایجاد وزارت دارایی، تدوین نظامنامه‌ها و به‌کارگیری کارشناسان مالی از ویژگی‌های این دوره بود؛ هدف افزایش درآمدهای دولت و کاهش اتکای به روش‌های سنتی جمع‌آوری بود. با این حال، تحولات سیاسی و جنگ جهانی و نیز ساختارهای قدرت محلی مانع از یک تحول کامل و بی‌نقص شد.

میانهٔ قرن بیستم: قانون‌گذاری مالیاتی و مالیات بر درآمد

در دهه‌های میانی قرن بیستم قوانین مدون‌تری در زمینهٔ مالیات بر درآمد و شرکت‌ها به تصویب رسید و تلاش شد نرخ‌های تصاعدی و سازوکارهای پیش‌بینی‌پذیرتری معرفی شود. یکی از نتایج این دوره تصویب مقرراتی بود که پایهٔ نظام مالیاتی نوین را تشکیل دادند؛ با این‌حال اجرای عملی و توسعهٔ سامانه‌های ثبت و پایش مالیاتی هنوز ناکافی بود و شکل‌گیری اقتصاد نفتی تأثیرات مهمی بر کارایی جمع‌آوری مالیات داشت.

چالش‌ها و محدودیت‌های تاریخی: معافیت‌ها، فرار مالیاتی و اتکا به نفت

نقاط ضعف تکرارشوندهٔ نظام مالیاتی ایران شامل معافیت‌های گسترده، فضای اقتصاد غیررسمی بزرگ و ضعف در توان اجرایی دستگاه مالیاتی بوده است. از سوی دیگر، رشد درآمدهای نفتی و تبدیل‌شدن ایران به یک اقتصادِ «رنتیر» باعث شد انگیزهٔ توسعهٔ پایهٔ مالیاتی کمتر شود و دولت‌ با اتکا به درآمد نفت به‌جای بهبود کارایی مالیاتی عمل کند؛ این وابستگی ساختار بودجه و تخصیص منابع را تحت تأثیر قرار داد.

نتیجه‌گیری — درس‌های تاریخی برای اصلاح امروز

تاریخ نظام مالیاتی ایران نشان می‌دهد که راه‌حلِ پایدار نیازمند سه عنصر است:

(۱) تقویت نهادها و شفافیت در اجرای قوانین،

(۲) گسترش شمول مالیاتی و کاهش معافیت‌های غیرهدفمند،

و (۳) کاهش اتکای بودجه به منابع ناپایدار مانند نفت.

بازخوانی تجارب قاجار تا پهلوی و نیمهٔ قرن بیستم به‌ما می‌آموزد که اصلاحات فنی بدون حمایت سیاسی و اجتماعی و ظرفیت‌سازی اداری به نتیجهٔ کامل نمی‌رسند.

صرافی فلامک یک صرافی در شهر تورنتو کاناداست که با 20 سال سابقه کاری در عرصه تبدیل ارزهای فیات و ارزهای دیجیتال فعالیت می کند. شما میتوانید بر روی کلیک روی این متن آدرس مارا پیدا کرده و جهت تماس با کارشناسان فلامک با شماره تلفن  14168561234+ تماس حاصل فرمائید.